Eltziego ardoarekin lotura handia duen herria da. Behin mahats-bilketa, zakuketa, mahats prentsatze lanak amaitutakoan, eta ardo berria nola egingo zain gauden bitartean, heltzen da data hau, mendeetan ongi finkatutakoa.
Garai batean ez zuen data zehatzik; orain azaroko azken larunbatean ospatzen da.

1.- San Roke eta San Gregorio egunak

1662ko urriaren 1ean Calahorrako Apezpiku Juan Joanibie Echalar Jaunak Onartu zuen Eltziegoko San Gregorio eta San Roke kofradia, bere kapitulu eta ordenantzak aztertu ondoren.

San Roke abuztuaren 16an ospatzen da. Santuaren ohoretan egiten den erlijio-festa,  kofradeak berriztatu eta ongi zaindutako Baselizan ospatzen da. Profanoa, berriz, herrian egiten da

San Gregorio eguna maiatzaren 9an ospatzen da eta kofradeak bezperan elkartzen dira hileta meza bat egiteko eta ondotik anaitasun afaria izaten dute. Hurrengo egunean, txokolate-jatea eta santuaren ohoretan meza San Roke baselizan. Santua baseliza berean gurtzen den estatuatxo batean dago irudikatua.

2.- San Bizente eguna

San Bizente eguna urtarrilaren 22an izaten bada ere, abuztuko azken larunbatera pasatzen da. Sustrai sakoneko jaia da hau, izan ere nostalgiak herriaren jatorrian pentsarazten baitigu. Kofradeei esker, urtero beren egitarauan parte hartzera konbidatzen gaituzten horiei esker, mus txapelketa, txokolate-jatea, musika eta abarrekin, historiak bizirik dirau.

3.- San Andres eguna

Parrokiako zaindariaren eguna azaroaren 30ean ospatzen da. Jai honetan meza eta anaitasun afaria izaten dira. Kofradeek aperitiboa eskaintzen diete herriko agintariei.

San Andresen irudiak garrantzi nabarmena du Eltziegoko historian. Etxe askotako sarreran ageri da San Andresen gurutzea.

Egun Eltziegon kontserbatzen den folkloreko bitxirik hoberena, zalantzarik gabe, irailaren 8an, urtero, herriko jendeak zaindariaren begirada finko eta irribarretsuaren aurrean, hutsik egin gabe, dantzatzen dituen bertako dantzak dira. Musika doinuetan biltzen den jendearen sentipenen eta erlijioaren nahasketa berezi honi, eutsi egin dio gure herriak orain arte, bere izatearekiko maitasun eta leialtasun handienaz eutsi ere. Saiatuko gara, zertzelada handitan bada ere, alderdirik interesgarrienak azaltzen eta garatzen, bai etnografoarentzat, bai jakin-mina duenarentzat, eta edozein herritarrentzat, inolako logismo eta ikerketarik gabe, urtero, barne indar batek bultzatuta, bere dantzak ikustera eta bere gaitariak entzutera joaten den horrentzat.  

Orain gutxi arte, eskualdeko gaitariek, Villabuenakoek eta Guardiakoek bereziki dantzarazi dituzte erlijiotasunez jantzitako gorputzak. Azken aldian, gure herrikoek egiten dute lan hori. Zortzi neskak dantzatzen dituzte egun gure antzinako dantzak, “cachimorro”k zuzendu eta animaturik. Mugimendu azkarrek, zakarrek une batzuetan, baina beti erritmiko eta simetrikoek, gogorarazten digute, beren gazte garaian, herriko zaharrenek dantzatzen zituztela dantza horiek, eta egun ahazturik dauden beste batzuk ere bai.Urteak joan ahala, atzean utzi zituzten makilak, barriken cello apainduak eta dantzak edertzen eta arrimatzen zituzten kolore askotako xingolak. Denboraren joanak menderatu ez duen bakarra cachimorro mistiko eta isekaria izan da. Agian bere paper gidari eta gogor horrek, bide gutxiago eman zien aldaketa femenino eta apainagoei.

Azken 50 urte hauetan, bost dantza egin eta finkatu dira Eltziegoko dantza gisa:

Karrika-dantza: Plazako Ama Birjinari parrokiaraino joan-etorrian laguntzeko erabiltzen da. Gainerako dantzen sarrera eta amaiera gisa ere erabiltzen da.

Dantza: ”V” itxurako koreografia batekin hasten da eta zortzi itxurako piko batzuk egin ondoren, besoak luzatuta, lurrarekin paralelo, eta  batzuek besteen aurrean jarrita bukatzen dute.

Lau kaleen dantza: Makil-Dantzaren egitura garbia du eta lau aldiz ere errepikatzen da, gurutzatze eta desgurutzatze saio etengabean.

Zuhaitza: Dantza ikusgarria eta bakarra Euskal Herri guztian. Zinta Dantza bada ere, honetan ez dira zintak lotzen, zuhaitzetik zintzilik uzten dira. Dantzariak belaunikatzen joaten dira eta zuhaitza besarkatzen dute, eta azkeneko zintak zintzilik utzi ondoren hasierako tokietara itzultzen dira.

Jota: Honen egiturak ez du zerikusirik aurrekoenekin. Dituen urteei garrantzia kenduta, oso dantza herrikoia da eta besteen maila berean dago.

Nor dira dantzariak ?

Egun, dantza taldea, cachimorroak eta zortzi neskak osatzen dute. Lehen zortzi mutil, cachimorroa eta makilaria. Lehen esan dugun bezala, gizonezkoen dantzak dira, mugimendu azkar eta zakarrak dituzte, batere femeninoak ez direnak. Mutilak izatetik neskak izatera aldatzeak azalpen erraza du:
Gure herrian, eta gure ustez ingurukoetako gehienetan ere bai, errazagoa da neskak aurkitzea mutilak aurkitzea baino.
Berrogeiko urteetan, sección femenina zelakoak hartu zuen gerra garaian egiten ez ziren dantzak berreskuratzeko ardura, eta taldea egiteko garaian neskekin egin zuten, zortzi neska eta cachimorroarekin.


Janzkera

Antzina, mutilek alkondara zuria eta galtza zuriak janzten zituzten festa bezperan. Festa egunean, lentejueladun azpiko gona zuria gehitzen zioten. Horrez gain espartinak, zapi edo gerriko gorria gorputza gurutzatuz, chorongo izeneko zapia buruan (albaka adartxo bat izaten zuena apaingarri gisa) eta Eltziegon ziren zortzi kofradietako eskapulario bana dantzari bakoitzak, beraz, kofradia bakoitzak dantzari bat jartzen zuen. Egun erabiltzen duten arropak alde handia du jatorrizkoarekin. Azalpena honakoa da:
1945ean, Eltziegoko dantzak Madrilen izan ziren, Feria del Campo zelakoan. Garai hartan, taldea sortu berria izaki, gizonezkoen arropak emakumezkoei egokitu behar zitzaizkien, eta abilezia handiz egin zuten, honela egin ere: Mutilen gorputza gurutzatzen zuen zapia edo zinta, zetazko xal bihurtu zuten, oso modan garai hartan, eta Madrilen zer esanik ez. Azpiko gona zuria, aukera hartarako Villabuenakoek utzitako batekin ordezkatu zuten. Galtza zuriak belaunetarainoko kankan bihurtu ziren, parpaila eta xerra ikusgarriz errematatuak. Azkenik, alkandora zuria blusa zuri bihurtu zen, lepoan eta eskumuturretan parpailak eta xerrak agerian zituena. Garai bateko gizonezkoen jantzian aldatu ez zen bakarra, espartinak eta buruko zapi gorria izan ziren.
Katximorroak, taldeko gizonezko bakarrak, traje estanpatua eta koloretsua, zinta zabalak,  lepoan eta gerrian, kaskabiloekin errematatuak dituena, eta puntan amaituriko txanoa ditu jantzita. Muturrean koloretako zinta sorta duen makila erabiltzen du dantza zuzentzeko, eta hanka eta oinetan, kolore ezberdineko espartin eta galtzerdiak, batean kolore batekoa eta bestean bestekoa. Pertsonaia dantzan ikustea aski da, makilari papera egiten duela eta dantza zuzentzen duela jakiteko, eta, aldi berean, cachimorroak bezala, bufoi jantzita dagoela. Ez dakigu noiz irentsi zuen pertsonaia batak bestea. 

Garai batean, neskek eta mutilek osatzen zuten herriko dantza-taldea, baina 1970eko hamarkadaren amaiera aldera jada ez zegoen mutilik. 2015ean, antzinako mutil dantzariek berriro ekin zioten makil dantzari, eta Valduengo izenekoa sortu zuten. Eltziegoko dultzaineroek konposatu zuten makil dantza berria, eta Amagoia Egiluzek eta Jon Fernándezek egin zuten koreografia.

Egoki iritzi diogu gaitari atal berezia eskaintzeari, izan ere, bertako musika-tresnarik garrantzitsuena eta garapen handiena izandakoa eta duena baita, ez gure herrian bakarrik, baita Arabako Errioxa guztian ere. Eltziegoko artxibategietako idazkietan, eta erlijio ospakizunetako organoa salbu, XVII. eta XVIII. mendeetako ordainketa guztiak gaitak jaso ditu. Musika tresna hau ezinbestekoa zen herriko erlijio ospakizun eta jai guztietan.
XIX. mendean  eta XX.aren hasieran batez ere, askotan,  musika bandek hartu zioten aurrea gaitari, ikusgarriagoak baitziren eta oso modakoak. Baina gaitak eutsi egin zion herriko ohiko jaietako musika-protagonista izateari. Gure aiton-amonek esaten duten bezala “gaitarik gabe ez da jairik ”, eta esan beharrik ez dago, Eltziegoko herritar bakar batek ere ez lukeela ulertuko gure dantza zaharrak gaitarik gabe dantzatzea.
Sarreratxo honen ondotik, Gaita - gaiteroa - Eltziego harremana azalduko dugu.

Gaita XVII. eta XVIII. mendeetan

Udal-artxibategietan aurreko mendeetan dagoen dokumentazio falta dela eta, agiriak aurkitu ditugun mendeetako azterketa laburra eginen dugu. ez dugu uste gaiteroei eginiko ordainketen zerrenda egitea beharrezkoa denik, eta horregatik, lorturiko dokumentaziotik atera ditugun ondorioak, labur-labur, azalduko dizkizuegu.
Dirudienez, gaita-jotzailea kanpotik etortzen zen; hala adierazten dute behintzat, soldata eta otorduak ordaintzera bideratutako pagamenduek. Gainera, batzuetan zehaztu egiten da, “etorri zen gaiteroa” ( 1679 – 1680 urteak), eta diru-kopuruak gainerako urteetakoak bezalatsukoak dira.
Soinu-jotzailea pertsona bakarra izaten zen, gaita bikotea XVIII. mendearen erditik aurrerakoa da. XVIII. mendean atabalaria aipatzen da, aurreko urteetan ez bezala.
1707an gaitero baten izena ageri da: Juan Jiménez; (Eltziegoko biztanlea ote zen uste dugu,  ea parrokiako artxibategiko jaiotze eta heriotza agiriek argitzen diguten).
XVIII. mendearen erdia ongi joana da, dultzaina izena ordainketa batzuetan agertzerako eta gaita izenarekin txandakatuko da hurrengo urteetan.
Gaita - jotzailea  urtero agertzen zen Santa Isabel jaietan eta iraileko Ama Birjinarenetan, eta, batzuetan, prozesio eta dantzekin egiten ziren bederatziurren eta erreguteetan.

Gaita XX. mendean

Mende honen lehen erdialde guztian, iraileko jaietan zuten gaitariek hitzordu nagusia (dianak, karrika-dantzak, dantzaldiak eta dantzetarako soinua). Gaiteroak ondoko herrietatik, Villabuenatik eta Guardiatik, etortzen ziren; gaita izugarri garatu zuten bi herri, eta horietatik hedatu ziren eta eutsi zitzaien gure soinu eta dantzei eskualde guztian. 40ko urteak arte Villabuenakoek zuten lan hau egiteko ardura, ondoren Guardiakoak etortzen ziren zintzo-zintzo hitzordura.
Gaiteroen distira behera egiten ari zen unean, hain zuzen ere, (Perfecto Gilek jada ez zuen Villabuenan jotzen, Jesus Martinezek luze zeraman eri heriotzara eramanen zuen gaixotasunaren kontura), eta zail jotzen zenean musika-tresnaren etorkizuna eskualdean, orduantxe sortu ziren Eltziegoko Gaiteroak.

Eltziegoko dantzen euskarri izatea eta bertako musikaren inguruko jakin-mina izan zituztela hastapenetan esan  dezakegu. Jesús Fernández Ibañezek eta Juan Carlos Gómez Palaciosek osatu zuten lehenengo gaitero bikotea 1977an, danborrean Juantxu Gómez Palaciosek lagunduta. Hasierak, beti bezala, zailak izan ziren.
Urte gutxiren buruan Jesusek Eltziego utzi egin behar izan zuen, lan kontuak zirela eta, eta Juan Carlosek anaiaren laguntza izan zuen, gaita jotzeari ekin baitzion horrek. Danborrean José Luis Gallego hasi zen, eta zenbaitetan, Victor Marcos ere aritzen zen. Gero eta emanaldi gehiago zuten, eskualdeko beste dantza-talde batzuekin ere aritzen baitziren, eta, aldi berean, Euskal herriko ia festa guztietan parte hartzeko eskariak jasotzen zituzten (Gasteiz, Azpeitia, Azkoitia, Baiona, Bilbo, Iruñea, Donibane Lohitzune...) Bartzelonan, Villafranca del Penedésen, Madrilen, Sevillan, Tenerifen eta Najera/Naiaran eta Bruselasko antzinako musika jaialdietan ere aritu izan dira.
Gasteizko bandarekin, Elgoibarkoarekin, Guardiakoarekin, Eltziegokoarekin, Azpeitikoarekin... batera aritu izan dira kontzertuetan eta zenbait diskotan laguntzaile ere  izan dira. 1987an grabatu zuten lehen diskoa, ARABAKO DANTZAK. Bertan bildurik daude Guardia, Villabuena, Páganos eta Yecorako  dantzak. Lan hori 1993an burutu zuten, bigarren diskoa grabatu zutenean, ARABAKO D ANTZAK-II eta bertan ageri dira Eltziego, Kuartango, Oion eta Pipaongo dantzak. Lan hau egitean grabaturik utzi zituzten gaitarako Araban diren dantza guztiak, egun, bakoitza bere herrian jotzen diren bezala. 
1997an grabatu zuten hirugarren diskoa. Aurreko lanak Arabako dantzen bildumak izan baziren ere, hurrengo hau, alboko herriko gaiteroak izandako Guardiako NICOLÁS GARCÍA eta JESUS MARTÍNEZi eskaini zieten. Horretarako, Jesús Martínezek Nicolás Garcíarengandik jaso eta handitu zuen 760 partiturako errepertoriotik aukera egin zuten,  eta  garai hartan gehien erabiltzen ziren erritmoen artean 22 hautatu zituzten, bi musika-lan berritzailerekin batera: Gaita eta Bandarakoa bata eta Gaita eta Latindar Musika Talderakoa bestea.
Une hartan izan zuten “the latin gasteiz band” taldearekin elkarlanean aritzeko ideia. GAITEROS DE ELCIEGO & THE LATIN GASTEIZ BAND taldeak, Nicolas Garciari eskainitako diskoan elkarrekin arituak, gaitaren soinua eta haize-metal instrumentuak,  baxu elektrikoa, pianoa eta latindar perkusio instrumentu sorta zabala tartekatzen zituenak, zenbait kontzertu eman zituzten Euskal Herri guztian.  
Orain, 2003an beren 25. urteurrena ospatzeko eginen duten diskoaren lanketan ari dira. Era berean, garai honetan, beren errepertorioko partiturak jasoko dituen liburu bat argitaratzekotan dabiltza, 25 urte hauetan Eltziegoko gaitari gisa egindako ibilbidea ere jasoko duena; eta erakusketa bat egitekotan, zenbait argazki, pasadizo, prentsa artikulu, instrumentu, eta abarrekin. Horren guztiaren informazio zehatza izanen duzue webgune honetan.

Musikari hauen jardueraren berri zehatzagoa izateko lotunea egin Youtubeko   " Gaiteros de Elciego   kanalarekin.  

Honela deitzen zaio uztaileren 2ko jaiari. Egia esan, ez du inolako zerikusirik Santu horrekin. Ustez, jai honen jatorriaren eta “independentziaren” arteko harremana, Eltziegon ospatzen zen banderaren nolabaiteko jai edo erritoren batean egon liteke.
Egun, jaia banderari eskaintzen  zaizkion ohoreetan datza. Hori izaten da ekitaldi guztien buru, eta gainerako guztia ere berak sintetizatzen du: herriaren izendapena, armarria, independentzia... Ekitaldi bitxi batean, bandera Udaletxearen kanpoko balkoitik eraisten  da eta zinegotzi sindikoak eramaten du prozesioan parrokiaraino kontsagrazio garaian aldarearen aurrean uzteko, benerazio eta begirune gisa.
Meza-ondoan, Pikotan (Herriaren Independentziaren Ikur) gaitariak eta dantzariak aritzen dira agintarien eta herri guztiaren aurrean. Gauez gazte giro aparta izaten da.

Herriko jairik nagusienak dira. Irailaren 8an da herriaren eguna. Aurreko igandean jaien iragarpena egiten da pertsona ospetsuren batek egiten duen Pregoiaren bitartez. “Los Ilustres” koadrila hasi zen ekitaldi hau antolatzen, 1988a aldera, eta etengabe antolatu zuten 2000. urtea arte, urte honetan udalak berak hartu zuen ekitaldiaren kudeaketa.

Hilaren 7an Lore Eskaintza egiten zaio Plazako Ama Birjinari eta ondotik jaiak iragartzen dituen suziria jaurtitzen da. Plaza Nagusian apaingarririk ederrenak jartzen dira, eta gure Barrihuelok ere, besoak jasota eta purua ezpainetan, bat egiten duen blusa gazteen zalapartarekin, nola ez bada,  eta guztion bistan joaten da Udaletxean jaitsi eta guztiok agurtu arte. Orduan musika banda, gaitariak eta buruhandiak plazatik ateratzen dira ohiko karrika-dantza egitera. 

Irailaren 8a da egun handia. Plazako Ama Birjinari eskaintzen zaio. Prozesioak, Meza Nagusiak eta zenbait eskaintzak, guztia musika giro bikainean, Gaitariek eta Dantzek, Bandak eta Agintari zenbait bertan izateak izaera berezia ematen diote egun honi, herriko biztanle bakoitzak berea bailitzan hartzen duen egun honi. Ospakizun honen antzinakotasunaren lekuko da 1885eko irailaren 6ko agiri bat. Entzierroek, dantzaldiek, lehiaketek eta zezensuzkoek alaitzen dizkiete egunak handi eta txikiei, hilaren 11 heldutakoan, Barrihuelok, nekaturik hau ere, “datorren urtea arte” esaten digu, guztion gogoko den  “Barrihueloren Hilobiratzea”izeneko ekitaldian, eta bertan festetan ikusi dituen pasadizo eta gora-beheren berri ematen du. (Azken hilobiratzea gozatu nahi baduzu, klikatu fitxategi-eranskina).

Pregoilariak

Eltziego Guardiako herrixka izan zen XVI. mendea ongi aurreratu arte. Garai honetako eraikinen batzuk kontserbatzen dira, baina erabat aldatuak, egun. Sarrera mantentzen dute, erdi-puntuko arkuarekin, eta batzuetan, oraindik ikus daiteke armarria, San Andresen gurutzea arkuaren giltzarrian duela. Antza denez, armarri honek, kofradiako kideren batena dela etxea adierazten du, herriaren sortzaile izan zirenen taldeko norbaitena, alegia. Antzina, hogeita hamahiru omen ziren sortzaileak, egun, ordea, hamaika edo hamabi baino gehiago ez  dira.

XVII. mendean “jauretxeak” eraikitzen hasi ziren, elkarren antzekoak denak. Guztiek funtzio berak betetzen zituzten, bai ekonomian, bai bertakoen bizitoki gisa.

Bloke-etxeak dira, trinkoak eta kubikoak, estaldura lau aldetara dutenak. Ongien kontserbatzen direnetan, hegalek, hegal hauek XVIII. mendea baino lehenagokoak ez dira izaten, landare motibo estilizatuak erabilita, ederki landutako zuburuak izaten dituzte.

Eraikin barrokoak hiru motatan tipifikaturik daude: nekazaritza edo artisautza etxeak, jauretxeak eta jauregiak. Azken hauek gehienetan distribuzio bera izaten dute. Beheko solairuan etxaldeak duen jardun ekonomikoarekin loturiko lekuak egoten ziren (aziendentzako ukuiluak, nekazaritza lanetarako tresnak eta biltegiak orokorrean). Eskailerak garrantzi handia zuen eta toki zabala hartzen zuen; argizuloa izaten zuen gainean eta solairuak lotzeko balio zuen. Lehenengo solairua eskaileraren inguruan zegoen banatuta.  Sukaldea oso garrantzitsua zen lehen solairuan, ez hala ere, etxebizitza eredu apalagoetan bezainbeste, oinarri-oinarrizkoa baitzen horietan; “Sala” ere nabarmena zen, jangela-logela handia zen eta atariaren gainean aurrealdera irekia; sala-logela itsua sistema ere, oso erabilia eta funtzionala zen, garai hartan. Batzuetan, hegoalderantz irekia zen galeria ere eraikitzen zuten.

Arabako Errioxa guztian,  kanpoko dekorazioa, armarrien eta, batez ere, burdinerien bitartez egina da. Burdineria hauek ez dira XVIII. mendea baino lehenagokoak izaten, eta aurreko ereduetatik kopiatuta egiten dira. Eltziegon badira horrelako lanen adibide bikainak, Casa de “los Hierros” izenekoa, besteak beste.

Navarrete Ladrón de Guevara Jauregia edo "Casa de los Hierros"

Plaza Nagusian, iparraldean dago. Francisco Manuel Navarrete Ladrón de Guevara, Mondoñedoko Apezpikua eta Burgoseko Artzapezpikua izandakoaren sortetxea da, eta parrokian, organoaren azpiko aldeko erretaula, berak aginduta egina da.

Jendeak “Casa de los Hierros” izena ematen diona, sekulako etxe barrokoa da, sotoa eta bi solairu dituena, eta izkina egiten duen balkoi jarraitu itzela du; Plaza Nagusitik begiratuta izugarria da balkoia. Burdinazko kartela bikainen gainean daude balkoiak, batzuetan ia-ia lurretik ateratzen diren kartelatan. Bertako errementaritza lana, ez Arabako Errioxa inguruan bakarrik, Euskal Herrian ere hoberenetakotzat hartua da. 

Kanpoko aldean zurginen lan nabarmena kontserbatzen da, 2 zenbakiari dagokion zatian, erlaitz landuaren gainean pausatzen diren teilatu-hegaleko zuburu landuetan. Hauxe da ongien kontserbaturiko zatia. Barnealdetik, denboraren joanean gehien galdu duen eraikinetakoa izan daiteke. Egun, Norte kaleko 2, 4 eta 6 zenbakietan dauden hiru etxebizitzetan banatua dago eta horrek barne-moldaketa asko baldintzatu du. Jatorrizko sarbidea 4 zenbakitik zuen; han eskailera arku beheratu batean hasten da, inposta landuetan finkatuta, eta erdian sabai-leihoa duen kupula ikusgarrian amaitzen da. Armarria, izkinako bi aldeak hartzen dituena, hegoa eta mendebala, geroagokoa da, eta apezpikuaren beraren armarria da, nahiz eta oinetxearen elementu nabarmenak ere izan, era xume eta estilizatuan.

Ramírez de la Piscina Jauregia

Ramírez de la Piscina-tarren hiriko jauretxea Barco kaleko 1 eta 3 zenbakietan dago, Plaza Nagusiko H-E izkinan. XVII eta XVIII. mendeetako bi jauregi barroko dira, kanpotik oso egoera onean kontserbaturik daudenak. Bi solairuko eraikinak dira, apaindurarik gabekoak eta herriko eta eskualdeko beste batzuk bezala, harlanduz eginak.  Burdin hesiteria kalitate  onekoa da bi eraikinetan, balkoietako sabai-aurreenak artaburu bikoitzeko barrote eraztundunak ditu, txapa muxarratuzko esku-banda eta kiribil bikoitzeko kartelak. Zurgin lana ere ona du, hala ikus daiteke teilatu-hegal landuetan pausatzen diren zuburu zizelkatuetan. Bi armarri ageri ditu aurrealdean, izkinan dagoena da Ramírez de la Piscina-tarrena. Barnealdearen distribuzioari dagokionez, mota honetako eraikinen ezaugarri guztiak ditu; eskailera kupula polikromatu itxurako sabai-leiho batek koroatzen du.
Upeltegi bat ere badu sotoetan, erdi-kanoiko gangak eta ganga zorrotzak kateatuta egina eta harlandu luzezko dobelatan amaitua; upeltegiaren galeria batzuk eraikinaren azpitik abiatu eta, kalea gurutzatuta, aurreko etxadian amaitzen dira. Eraikinen atzeko aldearen jatorrizko trazatua ere mantendu dute, eta han oraindik patioak daude ikusgai.
Jauregi hau Monumentu izendatu du Eusko Jaurlaritzak, Ondasun Kultural kategorian kalifikatua.

Zárate Nabar Jauregia

XVIII. mendeko jauregia da, Capitán Gallarza kaleko 14 eta 16 zenbakietan dagoena. Kanpoaldetik bi solairuko eraikina da, harlanduzkoa, errementari lan ederra du, kartela bozelduen gaineko alboko balkoietan ikus daitekeen bezalaxe; erdiko balkoi zoragarriak harrizko mentsulatzar ederra du oinarri, eta aurrealdean badu asimetrikoki kokaturiko armarri bat honako ele hauekin: Zarate Nabar.
Barnealdeak mota honetako eraikinen ezaugarri guztiak ditu (etxebizitza goiko solairuan, behekoan ukuiluak aziendentzat, etxaldearen lanketarako tresnen biltegia, etab.), atari enkatxatuak jauregian gailentzen den armarriaren ertzarekin marrazkia osatzen du, eskailera zabalak arku beheratu batean hasten dira. Egun, bi etxebizitzatan banaturik dago eta horrek aldaketak eragin ditu barnealdean, ez ordea, “Casa de los Hierros” delakoan bezain gogorrak.

Pikota

“El Rollo” izenaz ezagutzen den tokian egon zen Pikota. Herriko alderik altuena da; han zegoen, zutabe honek adierazten zuelako Eltziegok bazuela justizia soziala eta zibila banatzeko eskumena, XVI. mendean Guardiatik independiente izatea lortu zuenetik. Independentziarekin batera, Felipe II.ak baimendu zuen Eltziego urkabea, labana, harrapagailua/artea eta pikota izateko, garaiko herrien autoritatearen ezaugarri gisa, hain zuzen ere..
Justizia rollo zilindrikoa eta, ohi den moduan, kono-enbor batek errematatua da pikota.

Gurutzea

Ez daiteke plaza honen inguruko ezer argitu, aldez aurretik, zenbait datu kontuan hartu gabe:
1.- Egun “Gurutze” edo “Crucero” gisa ezagutzen dugunaren jatorrizko kokalekua, eta antzina “Gurutze” deiturikoarena ez da oraingoa, Gurutzea, Villabuena, Navaridas eta Guardiako bidegurutzean baitzegoen.
2.- Gurutzearen kokalekua ez da bidegurutze bat egotearen ondorio (eta hortik letorke gurutzea), Kalbario bat izatearen ondorio baizik, eta gurutzea Kalbario horretako parte izanen zen, Villabuenako bidean. 
3.- Villabuenako errepidean bada Kalbario horren osagaietako beste bat ere, aski hondatua bera; hamalaugarren eta azken egonaldiaren ondoan jartzen zen hilobi-kapera txikia izan liteke, Kalbarioa bukatzean bertan otoitz egiteko; "los Huesos de Jesucristo” izenaz da ezaguna Eltziegon. Eraikin trinkoa da, harlanduzkoa eta hondatu antza dagoena. 3.36 x 1.54 eta 1.82 m altu ditu neurriak, eta, koroatzeko, behekoaz gora jarritako azpil itxurako estalkia. Kanpoko dekoraziotik kontserbatzen den bakarra bi horma-hobi dira, alde guztietan bina zulo biribil dituztenak, eta zertarako ziren ez dakigunak. Egun, berriztatuta dago eta hilerriaren ondoko lorategietara eraman dute, duen hilobi-izaera kontuan hartuta.

Gurutzeko Plaza

Gurutzeko Plazaren erdian, harrizko hiru mailaren gainean dago “Gurutzea” gainean  duen idulkia, egungo gurutzea Errepublika garaikoa bada ere, orduan suntsitu baitzen jatorrizkoa. Egun, atalik interesgarriena idulkia da, haren lau aldeetan grabaturik baitaude lau ebanjelarien irudiak; egoera txarrean daude, ordea, eguraldi txarraren ondorioz.
Erliebeak manierista estilokoak izan litezke, nahiz eta datu hau ziurtatzerik ez egon; Edozein modutan, 1705ean, jada, aipatzen zen Gurutzeak edergarriren bat egin  beharra zuela.
Plaza hau sindikoak, alkateak eta apaizak “buleroari” harrera egiten zioten tokian dago, Espainiako Primatuaren buldak ekartzen zituenean.

Oinarrian, XVIII. mendean administraziorako euskal eraikin gehienak bezala eratu zuten. Ondokoan islatzen da: lehen solairu arkupeduna, arkuteria plazara irekia, erdi-puntuko sei bao korritu inpostadunez osatua; bigarren solairuan bulegoak daude, lau bao eta bi balkoi ederren bidez Plazara ematen dutenak, eta azken bi hauen artean Felipe II.aren Armarri  Inperiala dago. Eraikinaren alboetan bi ate daude, erdi-puntuko arkuen bidezko sarbidea dutenak, eta, garairen batean, aurreko udaletxeren batenak edo bereganatutako beste eraikinen batenak izandakoak izan litezkeenak.